Origine des diasystèmes du rfondou walon

[Maisse Arsouye]

De nombreux diasystèmes ( ces lettres à lire de façon différente selon le lieu ) sont empruntés au liégeois.

[Poyon]

Effectivement, il y a avit une tradition littéraire wallone à Liège, surtout au XVII ème et XVIII ème siècle : théatree dialectal. Pour les villages :

Prononciation :

Fexhe-le-Haut cloché : "Fèxe"
Xhoris : "horiss'"
Xhovémont : hovémont
Xhendremale : "handremal ou Xandremal"

[Pablo Saratxaga]

Po "xh", oyi, c' est on vî vî scrijhaedje walon (eployî del moyinådje disk' å 19inme sieke; et co å 20inme des oteurs e l' Årdene l' eployént co (dins l' ratournaedje des Evandjîles fwaits pa on curé d' Brå, metans; ratournaedje fwait dins l' 2inme mitan do 20inme sieke).
L' idêye c' esteut djustumint di rprinde ci vî scrijhaedje la, eployî po on son ene miete come li "ch" almand a l' Ess del Walonreye, mins prononcî come li "ch" francès dins l' restant del Walonreye.
Li prononçaedje "ks/gz" dins les nos d' plaece ou les nos d' djins est on mwais prononçaedje; li bon prononçaedje c'est "h" (ou "ch"); "Fexhe" si prononce "Fèh'" e walon; "Xhendremale" (Xhindmåle e rfondou) si prononce "Hind'môl'".

Tos les betchfessîs n' vinèt nén do lidjwès:

Li "xh" a stî pris do vî scrijhaedje del principåté d' Lidje.
Li "oi" a stî pris do vî scrijhaedje do lidjwès
Li "oe" a stî pris do vî namurwès
Li "ai" a stî pris å namurwès
Li "ea" esteut eployî tot avå l' Walonreye ("eal" el moyinådje)
Li "sch" si rtrove dins sacwants nos d' plaece.
Li "å" vént do lidjwès do 20inme sieke
Li "én" a stî pris do pårler d' tchålerwè

Po les ôtes (sh,jh,oen) il ont stî edvintés; "jh" a stî fwait sol modele di "xh" (e vî lidjwès on scrijheut "xh" po les deus), eyet "oen" paski les prononçaedjes rascovrous c' est ene miete come les cis di "oe" mins naziålijhîs.